مآثر سلطانیه : تاریخ جنگهای اول ایران و روس به ضمیمه تاریخ جنگهای دوره دوم از تاریخ ذوالقرنین

دانلود رایگان 

عبدالرزاق بیگ فرزند نجفقلی خان دنبلی بیگلربیگی تبریز، در سال  1140 خورشیدی در خوی بدنیا آمد. ده ساله بود که پدرش وی را روانه شیراز کرد تا نزد کریمخان زند بعنوان گروگان و جایگزین برادر بزرگ خود فضلعلی بیگ باشد . وی تا زمان رحلت کریمخان در شیراز و پس از آن تا تاریخ 1163 خ.  در اصفهان تحت نظر و در رفاه زندگی میکرد . اوقات خود را به تحصیل و معاشرت با دانشمندان و ادیبان آن شهرها گذرانید و در ادب و شعر و نویسندگی بزبانهای فارسی و عربی و علوم زمان خود به حد کمال رسید .وی در طول اقامت خود در شیراز با آغامحمدخان قاجار که او نیز در شیراز گروگان بود انس و الفت یافت .عبدالرزاق بیگ مفتون تخلص می نمود.

از اواسط قرن دوازدهم، نهضتي نو در شعر فارسي پديد آمد كه دو مركز عمده آن اصفهان و شيراز بودند. عبدالرزاق بیگ نیز الهام گرفته از این نهضت و از تربیت یافتگان کانون آن نهضت شهر شیراز بود و بهمراه فتحعلی خان ملک الشعرا نقش بسیار عمده ای در ادامه آن داشت.پیروان این نهضت که ملک الشعراء بهار آنرا بازگشت ادبی نام نهاده، اعتقاد به بازگشت بشيوه استادان سبك عراقي و رها كردن شيوه هندي بودند. نهضت مذکور موجب گردید روح تازه ای در قالب شعر فارسي دميده شود. عبدالرزاق بیگ شاگرد ميرزا نصير اصفهاني و سحاب اصفهاني پسر و پرورده هاتف اصفهاني بود.

عبدالرزاق بیگ وآقامحمدخان قاجار که هردو گروگان دربارزندبودندروابط نزدیکی داشتند.روزی آغامحمدخان نزد او اظهار دلتنگی کرد که کریمخان مرا به بهانه اینکه  طالب سلطنت هستم آزار میدهد و به صورتم سیلی زد. عبدالرزاق گفت: سرانجام تو شاه می شوی، آن روز به من چه میدهی؟  آغامحمدخان گفت: آن روز تو را آزاد میکنم و به مقامی بلند میرسانم .

در سال 1163 خ.  آغا محمدخان بعد از تصرف اصفهان عبدالرزاق بیگ را به همراه سایر خانزاده های دنبلی به آذربایجان فرستاد وبه آنها وعده داد درصورت ازمیان برداشتن امیراحمدخان حکومت آذربایجان به آنها خواهدرسید . 7 ماه بعد احمدخان بدست برادرزادگان خود کشته شد که عبدالرزاق بیگ نیز در آن توطئه دست داشت . بعداز شهادت احمدخان، خدادادخان به حکومت تبریز بازگشت و عبدالرزاق نیز سامان بخش کار وی گردید .در سال 1169 خورشیدی که خدادادخان درگیر جنگ با صادق خان شقاقی بود ، عبدالرزاق بیگ برای جلب حمایت ابراهیم خلیل خان جوانشیر به قره باغ رفت . در این فاصله خداداد خان کشته شد . عبدالرزاق بیگ به تبریز برگشته و با عایدی املاک خود زندگی میکرد. در سال 1178 خورشیدی فتحعلی شاه از بیم آنکه مبادا وی دردسرهائی فراهم کند ، عبدالرزاق بیگ را به مراغه فرستاد و او را به احمدخان مقدم سپرد.

در نوروز یکی از آن سالها که فتحعلی شاه خلعت زربفت به احمدخان مقدم فرستاده بود ، عبدالرزاق بیگ این بیت را سرود:

اگر ای چرخ از افلاس عریانیده ای ما را                ز دم تا گوش زر بفتیده ای قورت احمدآقا را

حاکم مراغه خشمگین شد و ضمن عریضه شکایت آمیزی هجویه را به حضور شاه فرستاد . فتحعلی شاه که اهل ذوق بود خندید و چون مراتب فضل شاعر به گوشش رسید وی را به تهران احضار کرد.عبدالرزاق قصایدی سروده و مورد نوازش قرار گرفت و مقرر شد در تالیف زینت التواریخ با میرزا رضی و میرزا عبدالکریم اشتهاردی مشارکت نماید.

در سال 1182 خ.  که عباس میرزا  به تبریز عزیمت کرد، عبدالرزاق بیگ سمت مهردار نایب السلطنه را داشت و با نایب السلطنه در این سفر همراه بود. از آن تاریخ وی 24 سال باقی عمر خود را در تبریز گذرانید و در سال 1204 خورشیدی به مکه معظمه تشرف حاصل نموده و در سال 1206 خ.  در تبریز فوت کرد

 در تذکره دلگشا آمده که وی «بعد از فوت پدر از مشاغل دنیا طوعا" و کرها" استعفا و در نهایت استغنا با کتاب علوم و مجالست دانشمندان آن مرزو بوم مشغول و سعی خود را در تحصیل معارف بقدر مقدور مبذول تا آنکه ترقی کافی و تحصیل وافی کرد از کتب عرب و عجم وقواعد ارباب حکم اطلاعی حاصل نموده مرجع اصحاب کمال و ارباب با حال آمد جامع خیالات متین شد و مالک جواهر ثمین . گویند در تالیف تاریخ زینه التواریخ با مرحمت پناه میرزا رضی متخلص به بنده مشارکتی داشت »

عبدالرزاق بیک کتابخانه ای داشت که یکی از غنی ترین و نفیس ترین کتابخانه های آنزمان محسوب میگردید و در حدیقه سوم کتاب خود حدائق الجنان از آن یاد میکند. بعداز درگذشت ایشان کتابخانه مذکور به پسرش حاجی محمدآقا میرسد ولی بعد از اینکه ایشان نیز درگذشت کتابهای این کتابخانه بمرور متفرق گردید.

وی دو پسر داشت  حاجی محمد آقا و بهاالدین آقا.  

عبدالرزاق بیگ  نزد نایب السلطنه عباس میرزا تقرب داشت تالیفات وی بشرح ذیل است.

ریاض الجنه ، مشتمل بر تاریخ سلسله دنابله .نسخه خطی آن در کتابخانه ملی موجود است و نسخه دیگر آن نزد ملک الشعراء ادیب دانشمند معاصر می باشد این کتاب حاوی حکایات و نوادر بدیعی در شرح حال اجداد و طایفه دنبلی می باشد.

نگارستان دارا  این کتاب باشماره  م324-53  در کتابخانه ملی ثبت شده و موضوع آن شاعران و شعر فارسی در قرون 12  و  13 می باشد.مفتون این کتاب را به خواست عیاس میرزا تالیف کرده و بیشترین بخش این کتاب را به شرح حال فتحعلی خان دنبلی ملک الشعرای قاجار به همراه 4000 بین از اشعار او اختصاص داده است.

تجربة الاحرار و تسلیة الابرار  این کتاب ب‏شماره کتابشناسی ملی ف2253 در کتابخانه ملی ثبت گردیده حاوی 283 برگ به خط نستعلیق نوشته شده  و چاپ سنگی است . عبدالرزاق پس از ذکر مختصری از حسب و نسب دنابله تراجم احوال عده ای از علما و معاریف و شعرای معاصر خود و قسمتی از نظم و نثر خود را نوشته  . زنده یاد بهار این کتاب را از شاهکارهای قرن دوازدهم میداند .     این‌ کتاب‌ تذکره‌ گونه‌ ایست‌ در احوال‌ عالمان‌ و شاعران‌ زمان‌ از عبدالرزاق‌ دنبلی‌ به‌ نثری‌ شبیه‌ به‌ نثر دره‌ نادره‌. مفتون دراین‌ کتاب از شاعران‌ زیر ذکر آورده است: اسماعیل‌خان‌ قشقائی‌؛ میرزا محمدصادق‌ منشی‌ موسوی‌ اصفهانی‌؛ میرزا عنایت‌اله‌ اصفهانی‌؛ مولانا محمدباقر بهبهانی‌؛ شیخ‌ مهدی‌؛ ضیاآ الدین‌ یوسف‌ بحرانی‌؛ سید مهدی‌ بروجردی‌؛ میرزا محمد مهدی‌ شهرستانی‌؛ اسماعیل‌ خواجوئی‌، محمدبن‌ مولانا محمدرفیع‌ اصفهانی‌، میرزا محمدعلی‌بن‌ میرزا مظفر اصفهانی‌؛ میرزا محمد نصیر طبیب‌ اصفهانی‌؛ میرزا ابوالقاسم‌ مدرس‌؛ شیخ‌ محمد بحرانی‌؛ میرزا محمدمهدی‌ مشهدی‌؛ میرزا محمدجعفریزدی‌ متخلص‌ به اسیر؛ مولانا سید حسین‌؛ مولانا مهدی‌ هرندی‌؛ مولانا مهدی‌ نراقی‌؛ میرزا محمدتقی‌ تبریزی‌ عبدالواهابی‌؛ آخوند ملارضا تبریزی‌؛ میرزا رفیع‌بن‌ میرزا محمدشفیع‌ تبریزی‌، مشتاق‌ اصفهانی‌؛ آذر بیگدلی‌ شاملو؛ سید احمد هاتف‌ اصفهانی‌؛ عذری‌ بیگدلی‌ شاملو؛ صباحی‌؛ اسیری‌؛ حاجت‌؛ راهی‌؛ رفیق‌، صافی‌، طوفان‌، غالب‌، درویش‌ عبدالمجید، نشاط، نصیب‌، نیازی‌، هجری‌، حاج‌ مهدی‍خان‌ سمنانی‌. از اواسط کتاب‌ تاریخ‌ اواخر دوره‌ نادری‌ و کشمکشهای‌ دوران‌ اول‌ قاجار و سلطنت‌ فتحعلی‌ شاه‌ می‌آید و سپس‌ از صنایع‌ شعری‌ و آداب‌ دبیری‌ مطالبی‌ ذکر می‍شود و بعد مصنف‌ پاره‌ای‌ از داستانهای‍‌ زمان‌ خود را می آورد که‌ بسیار دلکش‌ و جالب‌ توجه‌ است‌.نگارش این کتاب در سال 1192 خورشیدی خاتمه یافته است. ملک الشعراء بهار این کتاب را از شاهکارهای قرن دوازدهم هجری و نمونه آثار دوره بازگشت ادبی خوانده است.

حدائق الجنان : شامل سرگذشت عبدالرزاق بیگ و در زمان کریمخان زند در شیراز بوده و دارای تراجم احوال شعرا و فضلای شیراز معاصر او می باشد و شمه ای از احوالات کریمخان زند را تا ظهور آغامحمدخان نیز ذکر شده است .

روضة الاداب و جنة الالباب : مشتمل بر شرح حال شعرای عرب و بیان نوادر اشعار و اقوال آنها به زبان عربی که در سال 1188 خ.  نگارش کتاب به اتمام رسید.

مآثرسلطانیه: به زبان فارسی است مبنی بر ماثر سلطنت فتحعلی شاه از زمان جلوس وی تا سال 1204 خورشیدی که در همان سال در تبریز چاپ شده است[1]. عبدالرزاق بیک در این کتاب روایت دو جنگ ایران و روسیه را که به جدائی بخش وسیعی از کشورمان شد بیان نموده است. این کتاب از آنجا که نویسنده در جریان این جنگها از نزدیکان عباس میرزا و شاهد آن حوادث بوده، دارای اعتبار خاص تاریخی است. چاپ کتاب چندین بار تجدیدگردیده وآخرین بار درسال 1383 خورشیدی به کوشش فیروز منصوری و از روی نسخه موجود در موزه بریتانیا و توسط موسسه اطلاعات تجدید چاپ شده است.

ترجمه فارسی عبرت نامه ترکی (سفرنامه کروسینسکی ): اصل این کتاب به زبان لاتین است که یک نفر اروپائی 26 سال در اصفهان اقامت نموده و با کمال دقت ،زوال و انقراض دولت صفویه را دیده و نوشته است ترجمه ترکی آن در استانبول و ترجمه فارسی آن در ضمن منتظم ناصری چاپ شده است .

جامع خاقانی: این کتاب به شماره کتابشناسی ملی ف 1109 در کتابخانه ملی به ثبت رسیده به امر فتحعلی‌ شاه‌ قاجار تالیف‌ شده‌ است‌ و شامل‌ تاریخ‌ ایران‌ قبل‌ از اسلام‌ و بعد از اسلام‌ میباشد و در ضمن‌ وقایع‌ تاریخی‌ از کلمات‌ بزرگان‌ و مسائل‌ اخلاق‌ نیز مطالبی‌ آورده‌ شده‌، شامل ‏۲۹۳ برگ‌ می باشد 
شرح مشاعر ملاصدرا :  نسخه ای از آن به خط مرحوم عبدالرزاق بیگ در کتابخانه مجلس موجود است .

کلیات دیوان و غزلیات:

مثنوی ناز و نیاز : در بحر خسرو و شیرین

منظومه مختار نامه :  

حدیقه :  مشتمل بر شرح حال شعرای عرب و معانی فارسی بعضی از اشعار آنها

حقایق الانوار : به زبان فارسی است مشتمل بر شرح حال شعرای عرب و عجم و حل معضلات نکات اشعار آنها ، این کتاب در سال 1194 خورشیدی نوشته شده است .

حدائق الادباء : بزبان فارسی است مشتمل بر 24 حدیقه متضمن منشآت و مطارحات شعرای عرب و عجم و فصاحت و بلاغت اقوال آنان و سیاست ملوک و آداب وزراء و اصول دین و اخلاق و تواریخ و لغات که عبدالرزاق بیگ آن را در سال 1226 خورشیدی و بنام عباس میرزا نایب السلطنه نوشته است .

مثنوی همایون نامه : در باره احوالات مختار ثقفی

مثنوی دیگری هم در اواخر عمرش در باره رمل ساخته است : بهمن میرزا در تذکره خود قطعه ای از آن را نقل کرده است .

1- چاپخانه سربی برای اولین بار در ایران بسال 1277 قمری بدستور عباس میرزا و توسط منوچهرخان گرجی از انگلستان خریداری و از راه روسیه به تبریز منتقل گردید و در محلی که (باسمه خانه) نامیده میشد استقرار یافت . فردی بنام میرزا زین العابدین نیز مسئولیت باسمه خانه را داشته است اولین اثری که در آن چاپ شد فتح نامه عباس میرزا بوده و سپس کتاب ماثرالسلطانیه اثر عبدالرزاق بیک به چاپ رسید. لازم به ذکر است قبل از این تاریخ،  ارامنه و آسوریان به ترتیب در اصفهان و ارومیه چاپخانه داشته اند ولی حروف آنها چوبی بوده است.